آیت الله خوئی و وحدت وجود

آیت الله خوئی و وحدت وجود

از مسائلی مخالفان عرفان درباره آن هیاهوی زیادی به پا می‌کنند آنست که فقهای عظام شیعه محدت وجود را کفر می‌شمارند. گذشته از اینکه بارها عرض شده است که نظر فقها در این مسائل فاقد اعتبار است چون از حوزه تخصص ایشان خارج است (رک یادداشت ۱۳) اصل این مسإله نیز صحیح نیست و فقهائی که مختصر آشنائی با علوم عقلی داشته‌اند چنین سخنی درباره وحدت وجود نگفته‌اند. در اینجا به گزارش صادقانه نظر آیت الله خوئی درباره وحدت وجود می‌پردازیم:

 

آیت الله خوئی رضوان الله علیه معتقدند که وحدت وجود چهار تفسیر دارد:

۱- تفسیر اول آن مطابق اعتقاد عموم مسلمین است و به هیچ وجه کفر نیست.

۲- تفسیر دوم مسلما کفر است ولی هیچ کس از عالمان و عارفان مورد نظر به آن معتقد نیست؛ بلکه بعید است عاقلی به آن معتقد گردد.

۳- تفسیر سوم نظریه ذوق تألّه است که کفر نیست ولی چون مبتنی بر اصالت ماهیت است باطل است زیرا حق با اصالت‌ وجود می‌باشد.

۴ – تفسیر چهارم نظریه صدرالمتألهین و عرفاست که ما تا به حال معنای درستی برای آن نفهمیده‌ایم ولی در هر حال کفر نیست.

و در هر صورت ایشان آنچه را مورد اعتقاد عرفاست کفر نمی شمارند و تصریح می‌کنند آنچه کفر است مورد اعتقاد هیچ یک از بزرگان نبوده است.

در ذیل عبارات ایشان را از دو تقریراتشان نقل می‌کنیم:

ایشان در فقه الشیعه ،  کتاب طهارت؛ ج‌۳، ص۱۴۸-۱۵۱ می‌فرمایند:

 

« الاحتمالات- أو الأقوال- فی وحدة الوجود أربعة:

أحدها: و هو المسمّى عند الفلاسفة بالتوحید العامی ان یقال بکثرة الوجود و الموجود، بمعنى أن یکون للوجود حقیقة واحدة، بحیث لا تعدد فی أصل حقیقته، فیطلق على الواجب و الممکن على حدّ سواء، إلّا أن له مراتب مختلفة بالشدّة و الضعف، فالواجب فی أعلى مراتب القوة و الشدّة، و الممکن فی أدنى مراتب الضعف، و إن کان کلاهما موجودا حقیقة، و أحدهما خالق و الأخر مخلوق. و هذا القول لا یوجب الکفر و النجاسة، بل هو ما علیه أکثر الناس و عامتهم، بل مما اعتقده المسلمون، و أهل الکتاب و علیه ظاهر الآیات و الأدعیة، کما ورد فی بعضها: «أنت الخالق و أنا المخلوق، و أنت الربّ و أنا المربوب.» إلى غیر ذلک مما یدل على تعدد الواجب و‌ الممکن وجودا.

ثانیها: و هو المسمّى عندهم بتوحید خاص الخاص أن یقال بوحدة الوجود و الموجود فی قبال القول الأوّل، أی لیس هناک إلّا موجود واحد، إلّا أن له أطوارا مختلفة، و شئونا متکثرة، فهو فی السماء سماء، و فی الأرض أرض، و فی الخالق خالق، و فی المخلوق مخلوق، و هکذا. و هذا القول نسبه صدر المتألهین إلى بعض جهلة الصوفیّة، حتّى قال: إنّه لیس فی جبتی إلّا اللّه، و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیّة. و هذا القول مما لا یساعده العقل السلیم، بل لا ینبغی صدوره عن عاقل و کیف یلتزم بوحدة الخالق و المخلوق، و یقال باختلافهما اعتبارا؟! إذ یلزمه القول بأن الواجب و النبی صلّى اللّه علیه و آله واحد غیر أنهما یختلفان بالاعتبار، کما أن النبی صلّى اللّه علیه و آله و أبو جهل- مثلا- کذلک. و هذا القول یوجب الکفر و الزندقة، لأنه إنکار للواجب حقیقة.

ثالثها: و هو توحید خاصیّ أن یقال بوحدة الوجود و کثرة الموجود. و هو المنسوب إلى اذواق المتألهین، بزعمهم أنهم بلغوا أعلى مراتب التوحید. و المراد به: ان الموجود بالوجود الاستقلالی و الحقیقی واحد، و هو الواجب سبحانه و تعالى، و إطلاق الموجود علیه إنما یکون من جهة أنه نفس مبدء الاشتقاق، انما التعدد فی الموجود بالوجود الانتسابی، و هی الممکنات بأسرها، حیث أنها منتسبة إلى الموجود الحقیقی نحو انتساب، و لیست هی متصفة بالوجود حقیقة، لعدم قیام المبدء بها. فلا یکون إطلاق الموجود على الممکن نظیر إطلاق العالم على زید القائم به العلم حقیقة، بل ینسب إلى الموجود الحقیقی لقیام المبدء بغیره، کما فی اللّابن و التامر. ضرورة عدم قیام اللّبن و التمر ببایعهما، غیر أن البائع لما کان مسندا و مضافا إلیهما نحو إسناد و إضافة من جهة کونه بایعا لهما صح إطلاق اللّابن و التامر على‌ بایعهما، فکذلک الحال فی إطلاق الموجود على الممکن. و قد إختار هذا القول بعض الأکابر ممن عاصرناهم [و هو السید احمد الکربلائی «قده»]. و کان مصرا علیه أشدّ الإصرار. مستشهدا له بجملة من الآیات و الأخبار و قد أطلق علیه تعالى فی بعض الأدعیة انه الموجود.

و هذا القول و إن کان باطلا فی نفسه، لابتنائه على أصالة الماهیّة المقر فی محله بطلانها، إلّا أنه لا یوجب الکفر و النجاسة، لعدم کونه منافیا للتوحید، أو إنکارا لضروریّ الدین.

رابعها: و هو توحید أخص الخواص. أن یقال بوحدة الوجود و الموجود فی عین کثرتهما. و هذا إن أرید به الاختلاف بحسب المرتبة، و ان الموجود الحقیقی واحد، و هو اللّه سبحانه و تعالى، و باقی الموجودات المتکثرة ظهورات نوره، و شئونات ذاته، لأنها رشحات وجودیة ضعیفة منه تعالى و تقدس فهو راجع إلى القول الأول. و إن أرید به أن الوجود مع فرض وحدته الحقیقیّة متکثر و متعدد بحسب المصادیق من دون رجوعه إلى اختلاف المراتب، فانا لم نتصوره إلى الان، و لم نتحققه مع کمال الدقة و التأمل. و قد صاحبت بعض العرفاء و أردت منه توضیح هذه المقالة صحیحة کانت أو فاسدة فلم أ تحصل منه معنى معقولا، لأنه لا یخلو عن المناقضة.

و مع ذلک فقد اختاره و حققه صدر المتألهین، و نسبه إلى الأولیاء و العرفاء من عظماء أهل الکشف و الیقین، مدّعیا: أن الان حصحص الحق، و اضمحلت الکثرة الوهمیّة، و ارتفعت الأوهام. و لکن قد أشرنا إلى حقیقة الأمر فی ذلک، و أنه على تقدیر یرجع إلى القول الأوّل، و على التقدیر الأخر‌ لیس له معنى محصل معقول. و کیف کان فهو لا یوجب الکفر، لعدم استلزامه إنکار الواجب تعالى و تقدس.»

 

ایشان همچنین در التنقیح فی شرح العروة الوثقى، ج۲، ص۸۱-۸۳ گویند:

«القائل بوحدة الوجود:

ان أراد ان الوجود حقیقة واحدة و لا تعدد فی حقیقته و انه کما یطلق على الواجب کذلک یطلق على الممکن فهما موجودان و حقیقة الوجود فیهما واحدة و الاختلاف انما هو بحسب المرتبة لأن الوجود الواجبی فی أعلى مراتب القوة و التمام، و الوجود الممکنی فی انزل مراتب الضعف و النقصان و ان کان کلاهما موجودا حقیقة و أحدهما خالق للآخر و موجد له فهذا فی الحقیقة قول بکثرة الوجود و الموجود معا نعم حقیقة الوجود واحدة فهو مما لا یستلزم الکفر و النجاسة بوجه بل هو مذهب أکثر الفلاسفة بل مما اعتقده المسلمون و أهل الکتاب و مطابق لظواهر الآیات و الأدعیة فترى انه- ع- یقول أنت الخالق و أنا المخلوق و أنت الرب و انا المربوب و غیر ذلک من التعابیر الدالة على ان هناک موجودین متعددین أحدهما موجد و خالق للآخر و یعبّر عن ذلک فی الاصطلاح بالتوحید العامی.

و ان أراد من وحدة الوجود ما یقابل الأول و هو أن یقول بوحدة الوجود و الموجود حقیقة و انه لیس هناک فی الحقیقة إلا موجود واحد و لکن له تطورات متکثرة و اعتبارات مختلفة لأنه فی الخالق خالق و فی المخلوق مخلوق کما انه فی السماء سماء و فی الأرض أرض و هکذا و هذا هو الذی یقال له توحید خاص الخاص و هذا القول نسبه صدر المتألهین الى بعض الجهلة من المتصوفین- و حکی عن بعضهم انه قال: لیس فی جبتی سوى الله- و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیة و رؤسائهم، و إنکاره هذا هو الذی یساعده الاعتبار فان العاقل کیف یصدر منه هذا الکلام و کیف‌ یلتزم بوحدة الخالق و مخلوقة و یدعی اختلافهما بحسب الاعتبار؟! و کیف کان فلا إشکال فی ان الالتزام بذلک کفر صریح و زندقة ظاهرة لأنه إنکار للواجب و النبی- ص- حیث لا امتیاز للخالق عن المخلوق حینئذ إلا بالاعتبار و کذا النبی- ص- و أبو جهل- مثلا- متحدان فی الحقیقة على هذا الأساس و انما یختلفان بحسب الاعتبار.

و أما إذا أراد القائل بوحدة الوجود ان الوجود واحد حقیقة و لا کثرة فیه من جهة و انما الموجود متعدد و لکنه فرق بیّن بین موجودیة الوجود و بین موجودیة غیره من الماهیات الممکنة لأن إطلاق الموجود على الوجود من جهة أنه نفس مبدأ الاشتقاق. و اما إطلاقه على الماهیات الممکنة فإنما هو من جهة کونها منتسبة إلى الموجود الحقیقی الذی هو الوجود لا من أجل أنها نفس مبدأ الاشتقاق و لا من جهة قیام الوجود بها، حیث ان للمشتق إطلاقات فقد یحمل على الذات من جهة قیام المبدء به کما فی زید عالم أو ضارب لأنه بمعنى من قام به العلم أو الضرب. و أخرى یحمل علیه لأنه نفس مبدأ الاشتقاق کما عرفته فی الوجود و الموجود. و ثالثة من جهة إضافته إلى المبدء نحو اضافة و هذا کما فی اللابن و التامر لضرورة عدم قیام اللبن و التمر ببایعهما إلا ان البائع لما کان مسندا و مضافا إلیهما نحو اضافة- و هو کونه بایعا لهما- صح إطلاق اللابن و التامر على بایع التمر و اللبن، و إطلاق الموجود على الماهیات الممکنة من هذا القبیل، لأنه بمعنى أنها منتسبة و مضافة الى الله سبحانه بإضافة یعبر عنها بالإضافة الإشراقیة فالموجود بالوجود الانتسابی متعدد و الموجود الاستقلالی الذی هو الوجود واحد.

و هذا القول منسوب الى أذواق المتألهین فکأن القائل به بلغ أعلى مراتب التأله حیث حصر الوجود بالواجب سبحانه و یسمى هذا توحیدا خاصیا. و لقد اختار ذلک بعض الأکابر ممن عاصرناهم و أصر علیه غایة الإصرار مستشهدا بجملة وافرة من الآیات و الاخبار حیث‌ انه تعالى قد أطلق علیه الموجود فی بعض الأدعیة و هذا المدعى و ان کان أمرا باطلا فی نفسه لابتنائه على أصالة الماهیة- على ما تحقق فی محله- و هی فاسدة لأن الأصیل هو الوجود إلا انه غیر مستتبع لشی‌ء من الکفر و النجاسة و الفسق.

بقی هناک احتمال آخر و هو ما إذا أراد القائل بوحدة الوجود وحدة الوجود و الموجود فی عین کثرتهما فیلتزم بوحدة الوجود و الموجود و انه الواجب سبحانه إلا ان الکثرات ظهورات نوره و شئونات ذاته و کل منها نعت من نعوته و لمعة من لمعات صفاته و یسمى ذلک عند الاصطلاح بتوحید أخص الخواص و هذا هو الذی حققه صدر المتألهین و نسبه الى الأولیاء و العرفاء من عظماء أهل الکشف و الیقین قائلا: بأن الآن حصحص الحق و اضمحلت الکثرة الوهمیة و ارتفعت أغالیط الأوهام. إلا انه لم یظهر لنا- الى الآن- حقیقة ما یریدونه من هذا الکلام. و کیف کان فالقائل بوحدة الوجود- بهذا المعنى الأخیر- أیضا غیر محکوم بکفره و لا بنجاسته ما دام لم یلتزم بتوال فاسدة من إنکار الواجب أو الرسالة أو المعاد.

 

تحریفی عجیب در کلام مرحوم آیت‌الله خوئی

با توجّه به آنچه گذشت روشن شد که مرحوم آیت الله خوئی وحدت وجودی را که عرفا می‌گویند کفر نمی‌دانند و معتقدند آن وحدت وجودی که کفر است در میان بزرگان عرفا و حکما اصلا کسی به آن معتقد نیست.

با این همه مخالفان عرفان که هیچگاه دست از جعل و تحریف در ترویج عقائد خود بر نداشته‌اند تلاش کرده‌اند عبارت آن مرحوم را نیز تحریف نموده و به شکل دیگری جا زنند.

نویسنده کتاب تنزیه المعبود فی الرد على وحدت الوجود در بیان نظر مرحوم آیت الله خوئی عبارات ایشان را تقطیع نموده و صدر و ذیلش را حذف نموده و در وسطش سه نقطه گذاشته و نوشته است:

« القائل بوحدة الوجود:

ان أراد … من وحدة الوجود ما یقابل الأول و هو أن یقول بوحدة الوجود و الموجود حقیقة و انه لیس هناک فی الحقیقة إلا موجود واحد و لکن له تطورات متکثرة و اعتبارات مختلفة لأنه فی الخالق خالق و فی المخلوق مخلوق کما انه فی السماء سماء و فی الأرض أرض و هکذا و هذا هو الذی یقال له توحید خاص الخاص … و حکی عن بعضهم انه قال: لیس فی جبتی سوى الله … فان العاقل کیف یصدر منه هذا الکلام و کیف‌ یلتزم بوحدة الخالق و مخلوقة و یدعی اختلافهما بحسب الاعتبار؟! و کیف کان فلا إشکال فی ان الالتزام بذلک کفر صریح و زندقة ظاهرة لأنه إنکار للواجب و النبی- ص- حیث لا امتیاز للخالق عن المخلوق حینئذ إلا بالاعتبار و کذا النبی- ص- و أبو جهل- مثلا- متحدان فی الحقیقة على هذا الأساس و انما یختلفان بحسب الاعتبار» (تنزیه المعبود، ص۴۶۰)

خواننده محترم با کمال تعجب می‌بیند این نویسنده از مجموع عبارات مرحوم آیت الله خوئی فقط تفسیر دوّم وحدت وجود را نقل نموده است و به جای تفسیر اول و سوّم و چهارم که نظر عرفا است سه نقطه گذاشته و عجیب‌تر آنکه حتی در نقل تفسیر دوّم نیز فقط کفر بودن این نظریه را نقل نموده است و از کلام آیت الله خوئی این عبارات را حذف نموده که فرموده‌اند: « و هذا القول نسبه صدر المتألهین الى بعض الجهلة من المتصوفین و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیة و رؤسائهم، و إنکاره هذا هو الذی یساعده الاعتبار» که دلالت می‌کند این تفسیر مورد قبول عرفا نیست و بلکه هیچ عاقلی به آن معتقد نمی‌شود.

در کتاب نقدی قویم نیز همین تحریف و دروغ بزرگ بعینه تکرار شده و بقیه عبارات مرحوم آیت الله خوئی رضوان الله علیه حذف گشته است.

اینجاست که انسان متوجه می‌شود که مخالفان عرفان و اولیاء الهی برای ترویج عقائد فاسد خود نه فقط از  دروغ بستن به اولیا خدا اجتناب ندارند بلکه حتی به عبارات فقهاء عظام نیز رحم ننموده و برای تحریک مردم بر ضد توحید و عرفان و حکمت و معارف الهی از هر تحریف و جعلی استفاده می‌نمایند.

حجت الاسلام و المسلمین وکیلی